Esbab-ı zahiriyeyi perestiş edenleri aldatan; iki şeyin beraber gelmesi veya bulunmasıdır ki, “iktiran” tabir edilir, birbirine illet zannetmeleridir. (Lem’alar) Ne demektir?

[igsirli]

Esbab-ı zahiriyeyi perestiş edenleri aldatan; iki şeyin beraber gelmesi veya bulunmasıdır ki, “iktiran” tabir edilir, birbirine illet zannetmeleridir. (Lem’alar) Ne demektir?


“Adem” yokluk mânâsına geliyor; “madum” ise yoklukta kalan, varlık sahasına çıkamayan...

İkinci cümledeki mesajı şöyle ifade edebiliriz: Bir şeyin olmayışı, bir nimetin yoklukta kalmasına sebep olduğu taktirde, gafil insanlar, o nimeti de o şeyin icat ettiğini zannederler.

Konunun devamında, bu mânâyı açıklamak üzere, harika bir misâl verilir. Bir bahçıvandan söz edilir. Bu adam bahçeyi sulamayı ihmal etmekle bütün sebzelerin yok olmalarına sebep olmuştur. Gafil insan, bunu kendisine delil tutarak der ki: Bütün sebzeleri yapan sudur. Çünkü o kesilince hepsi kurudu ve mahvoldular.

İşte bu adam iktiranı illetle karıştırmıştır.

Günlük hayatımızda bunun binlerce misaliyle karşı karşıya değil miyiz?

Veznedar işe gelmeyince kasa açılamıyor ve para verilemiyor. Ama kimse de kalkıp, paraların gerçek sahibinin veznedar olduğu vehmine kapılmıyor.

Ağaçların çiçek açma zamanındaki bir günlük soğuk hava, bütün çiçekleri mahvediyor ve meyvelerin yokluğuna sebep oluyor. Artık o sene ağaçlardan meyve alamıyoruz. Ama kimse demiyor ki, meyveleri yapan sıcak havadır; çünkü o olmayınca meyvesiz kalıyoruz.

Aynı şekilde, evlilik olmayınca da çocuk dünyaya gelmiyor, ama hiçbir ebeveynden, “şu çocuğun organlarını biz taktık, ruhunu biz getirdik” gibi saçmalar işitmiyoruz.

Meyveyi daldan koparırız. Bu her zaman böyle olagelmiştir. Dal ile meyve arasında, “mukarenet” yani yakınlık vardır. Bu hâdiseye gaflet nazarıyla ve üstünkörü bakan bir insan, o İlâhî mucizeyi ağacın yaptığını sanabilir. Suyu ve toprağı ağaç yapan bir kudretin, o ağaçtan da meyveler çıkardığını düşünmek istemez. Meyvenin ifade ettiği ince mânâların ağaçla bir ilgisi olmadığını da anlamaya yanaşmaz.